Gustaw I

Gustaw Waza urodził się 12 maja 1496 roku, prawdopodobnie w miejscowości Rydboholm, która była siedzibą rodową jego ojca Eryka Johanssona. Był możnym szwedzkim. W tym czasie Szwecja, Dania i Norwegia tworzyły tzw. unię kalmarską, zawartą w 1397 roku z inicjatywy królowej Danii Małgorzaty I. Mimo, że wszystkie kraje zachowywały niezależność, to Duńczycy przejęli inicjatywę. Urzędnicy duńscy będący w Szwecji prowadzili własną politykę, często nieprzyjazną dla samych Szwedów. Doprowadziło to do długoletnich sporów, w których Szwecja domagała się własnego rządu. W połowie XV wieku zaczęły wybuchać ciągłe konflikty z Danią, w których często dochodziło do zmiany władców, zrywania i ponownego zawierania unii. 

Chrystian II Oldenburg - fot. wikipedia

W 1520 roku królem został Chrystian II z dynastii Oldenburgów. Jego celem stało się odzyskanie tronu szwedzkiego. Na nic zdały się rozmowy ze szwedzką radą, więc postanowił wykorzystać spór regenta Stena Sture młodszego z arcybiskupem Uppsali Gustawem Trolle, który przebywał w więzieniu. Rozpoczął wojnę, która zakończyła się we wrześniu 1520 roku zdobyciem Sztokholmu. 4 listopada 1520 roku Chrystian II został koronowany na króla Szwecji przez uwolnionego arcybiskupa Gustawa Trolle, a swoim przeciwnikom obiecał amnestię. 8 listopada szwedzka rada państwa zebrała się na spotkanie z królem. Zostali oni oskarżeni o herezję i skazani na śmierć. W dniach 8-9 listopada stracono przez ścięcie 82 osoby, wśród których byli mieszczanie Sztokholmu, szlachta i biskupi. Wielu z nich było bliskimi krewnymi Gustawa Erikssona. Zwłoki straconych zostały dodatkowo spalone na stosie. Wśród nich był ojciec przyszłego króla Eryk Johansson. Na uroczystości koronacyjne był zaproszony również Gustaw, który jednak nie pojawił sie na nich, prawdopodobnie z obawy o swoje życie. Celem ,,krwawej łaźni sztokholmskiej'' było zastraszenie przeciwników króla Chrystiana i zmuszenie ich do uległości.

Kort Steinkamp, Hans Kruse - Krwawa łaźnia w Sztokholmie (1524) - fot. wikiepdia

W styczniu 1521 roku młody szlachcic Gustaw Erikssom stanął na czele buntu, którego sam był inicjatorem. Jego siłami byli górnicy i chłopi z prowincji Dalarna, o których mawiano, że boi ich się sam diabeł. Początkowo niechętni do działań, gdy usłyszeli o brutalności Chrystiana chwycili za broń. Rozpoczęła się Befrielsekriget, czyli wojna o niepodległość Szwecji. 23 sierpnia 1521 roku w Vadstenie Gustaw został mianowany regentem państwa szwedzkiego.

.
Johan Gustaf Sandberg - Gustaw Waza przemawia do mieszkańców Mora w prowincji Dalarna (1836) - fot. altiok.blox.pl

W 1522 roku Gustaw zawarł sojusz z Lubeką, która będąc członkiem Hanzy była zainteresowana osłabnięciem pozycji Danii. 6 czerwca 1523 roku w Strängnäs rada państwa zdecydowała o wyborze Gustawa Wazy na króla Szwecji. Do dziś dzień ten jest w Szwecji świętem narodowym i dniem wolnym od pracy. Nowy król ruszył aby odbić Sztokholm. 17 czerwca duńska załoga broniąca miasta poddała się, a dzień później Gustaw triumfalnie wjechał do stolicy. Jego wielkiemu przeciwnikowi, Chrystianowi II nie powiodło się także w Danii, gdzie wybuchł bunt przeciwko niemu i doprowadził do jego obalenia. Nowy król Danii Fryderyk I uznał tytuł Gustawa. 1 września 1524 roku obie strony podpisały tzw. recesy z Malmö. W postanowieniach zawarto uznanie przez Danię niepodległości Szwecji i jej wyjście z unii kalmarskiej. Przejęcie rządów oznaczało niejako budowę państwa od nowa.

Carl Larsson - Wjazd Gustawa Wazy do Sztokholmu (1908) - fot. histmag.org

W 1527 roku zwołał do Västerås zjazd przedstawicieli wszystkich stanów: szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa, jak również chłopów. Ukształtowała się w ten sposób instytucja sejmu stanowego zwana riksdagiem. Król zapowiedział konieczność naprawy państwowych finansów. Wyniszczająca wojna, kredyty zaciągnięte od Lubeki na jej prowadzenie spowodowały, że skarbiec świecił pustkami. Aby go podreperować posłużył się docierającym do Szwecji nurtem reform religijnych Marcina Lutra. Gustaw ogłosił przyjęcie przez Szwecje luteranizmu oraz nakazał konfiskatę części majątków kościelnych i ich dochodów, co znacznie wzmocniło pozycję Korony i samego władcy. Już wcześniej żądał od Kościoła oddawania dziesięcin i innych dochodów kleru.

Riksdag w Västerås - fot. wikiepdia

Dopiero 11 stycznia 1528 roku doszło w katedrze w Uppsali do koronacji Gustawa Wazy na króla, który odkładał uroczystość prawdopodobnie do momentu, gdy pozycja Kościoła zostanie osłabiona. Od tego momentu król coraz bardziej zaznaczał swoje zwierzchnictwo nad Kościołem. Reformę religijną potwierdził synod zebrany w 1529 roku w Örebro, na którym król stał się głową Kościoła narodowego i mianował swojego intendenta do spraw kościelnych. Dwa lata później wprowadzono mszę w języku szwedzkim, a w 1541 roku wydano drukiem biblię po szwedzku. M. in. reformy na tle religijnym doprowadzały do licznych buntów chłopstwa. Pierwsze miało miejsce w Dalarna w 1524 roku, które zostało dość łatwo stłumione. Przywódców stracono, a z chłopami król obszedł się łagodnie. Trzy lata później zamieszki wybuchły na nowo, a do historii przeszły jako powstanie Daljunkerna. Znów Gustaw odniósł zwycięstwo, ale w 1531 roku ludność Dalarna zbuntowała się po raz trzeci, a jednym z powodów była sytuacja gospodarcza Szwecji. W obawie przed nowymi rozruchami wobec pojawienia się Chrystiana II z flotą w Norwegii i perspektywy wojny, obiecano pełne ułaskawienie wszystkich biorących udział w powstaniu. Obietnicy Gustaw jednak nie spełnił. Powracając z wyprawy przeciw Chrystianowi, pojawił się z wojskiem w Kopparbergu, po czym nastąpiła krwawa rozprawa z przywódcami niedawnego buntu. Tym razem król działał zdecydowanie, pragnął ostatecznie spacyfikować Dalarna.

          
Zbroja i hełm Gustawa z 1540 roku - Livrustkammaren - fot. wikipedia

Autorytarne zapędy Gustawa, który chciał ująć życie poddanych, w szczególności chłopów i mieszczan w ścisłe ramy rozporządzeń, mianowicie chciał dyktować, kiedy chłopi mają orać, siać, żąć, bić bydło, jak mają budować domy itp. oraz nowo nałożone wysokie podatki - nie spodobały się mieszkańcom, którzy pragnęli sami decydować o swoim losie. Doprowadziło to do kolejnego buntu, chyba najbardziej znanego w historii Szwecji, na czele którego stanął należący do biedoty miejskiej Nils Dacke. Chłopi stanęli także w obronie kościołów, protestowali przeciw zabieraniu przedmiotów kościelnych, skarżyli się, że obrządki stały się teraz tak proste, że nawet dzieci nauczyłyby się je odprawiać. Jak w większości ruchów chłopskich, program powstania zawierał się w żądaniu powrotu do dawnych, dobrych obyczajów. Powstańcy skutecznie opierali się prawie rok wojskom królewskim. Doszło do zawarcia porozumienia, które zostało zerwane przez króla na początku 1543 roku. Nils Dacke został złapany i zabity w sierpniu tego samego roku, gdy próbował uciec z kraju.

Powstanie Nilsa Dacke - fot. wikipedia

W 1533 roku król anulował przywileje Lubeki, jakie zyskała w trakcie walk z Duńczykami. Doprowadziło to do wojny w latach 1534-1535. Zakończyła się ona zwycięstwem Szwedów w sojuszu z Danią, a Lubeczanie musieli zrezygnować z przysługujących im monopoli.
W latach 40 XVI wieku Gustaw przeprowadził reformę w wojsku powołując armię narodową w oparciu o dawną instytucję pospolitego ruszenia, co pozwoliło na zmniejszenie kosztów utrzymania wojska. Dało to podwaliny pod sukcesy, które Szwedzi będą odnosić w kolejnym stuleciu. Mając pieniądze i wojsko Gustaw Waza mógł zapewnić sobie rzeczywistą zwierzchność nad ziemiami należącymi do królestwa szwedzkiego. W pierwszym okresie panowania, w obliczu walki z Kościołem i zamieszek chłopskich, król, aby pozyskać zamożną i wpływową szlachtę, dość szczodrą ręką nadawał zamki i lenna. Gustaw na swoim dworze otaczał się za to Niemcami, którzy mieli pośredni wpływ na poglądy ustrojowe Wazy. W ojczyźnie na próżno było szukać odpowiednich współpracowników; uniwersytet w Uppsali podupadł. Król – aby mieć wykwalifikowaną kadrę – finansował młodym ludziom studia zagraniczne, za warunek stawiając, że po edukacji będą pracować w urzędach dworskich. W wielu swych poczynaniach Gustaw naruszał prawa królestwa, wszakże najbardziej radykalną zmianą było przekształcenie Szwecji z monarchii elekcyjnej w królestwo dziedziczne. Król dokonał tego stopniowo, umiejętnie wykorzystując sytuację. Pierwszy krok uczynił w dniu 1 stycznia 1540 roku. W Örebro, gdzie na wezwanie króla zgromadziła się szlachta i biskupi ze Svealandu, wystąpił z dwoma synami, Erykiem i Janem, żądając od obecnych, by uznali królewiczów dziedzicznymi następcami tronu. W 1544 w Västerås Riksdag potwierdził i sprecyzował postanowienia zjazdu w Örebro. Wedle przyjętych wówczas zasad następstwa tronu, zaczerpniętych ze wzorów francuskich, dziedziczył go Eryk, najstarszy syn Gustawa, i jego męscy potomkowie; w razie bezpotomnej śmierci Eryka tron przechodził na Jana. 

Jakob Brincks - Gustaw Waza (1542) - fot. wikipedia

Na synodzie w Uppsali przypieczętowano trwający już od kilkunastu lat proces luteranizacji kraju. Zreformowano liturgię wg nakazów Marcina Lutra, zniesiono mszę łacińską i zezwolono na małżeństwa księży.
Władca interesował się rozwojem gospodarczym kraju, rolą miast i górnictwem, starając się umocnić szwedzki handel, dlatego zdecydował się na zawarcie umowy handlowej i sojuszu politycznego z Francją w 1542 roku oraz protestanckimi księstwami w Rzeszy. W 1555 roku wybuchła wojna z Rosją, która zakończyła się po dwóch latach podpisaniem pokoju w Moskwie.
Gustaw trzykrotnie wstępował w związek małżeński. Pierwszy raz 24 września 1531 roku, gdy poślubił Katarzynę Saską, córkę Magnusa I, księcia Saksonii-Lauenburga. Katarzyna zmarła 23 września 1535 roku w przededniu swoich 22 urodzin z powodu powikłań po urazie spowodowanym upadkiem w trakcie tańca. Para doczekała się jednego syna, późniejszego króla Eryka.
Drugą żoną króla została Małgorzata Leijonhuvfud 1 października 1536 roku. Z tego małżeństwa na świat przyszło aż dziesięciorga dzieci:

• Jan - książe Finlandii, król Szwecji
  
• Katarzyna - Edzarda II, hrabiego Fryzji Wschodniej
  
• Cecylia - żona Krzysztofa II, margrabiego Badeni
  
• Magnus - książe Östergötlandu
  
• Karol
  
• Anna Maria - żona Jerzego Jana, palatyna Veldenz
  
• Sten
  
• Zofia - żona Magnusa II, księcia Saksoni-Lauenburga
  
• Elżbieta - żona Krzysztofa, księcia meklemburskiego
  
• Karol - książę Södermanlandu, król Szwecji
  

Małgorzata zmarła 26 sierpnia 1551 roku. Po raz trzeci Gustaw ożenił się 22 sierpnia 1552 roku, a jego wybranką została Katarzyna Stenbock. Nie mieli dzieci; Katarzyna zmarła 13 grudnia 1621 roku, przeżywszy swojego męża o 61 lat.

Willem Boy - Gustaw Waza w podeszłym wieku (1558) - fot. histmag.org

Z czasem król podupadał na zdrowiu. Schorowany zmarł 29 września 1560 roku w Sztokholmie, dzieląc wcześniej królestwo pomiędzy Eryka (Szwecja właściwa), Jana (Finlandia) i Karola (Södermanland). Pogrzeb odbył się 21 grudnia tego roku w Uppsali, gdzie został pochowany w tamtejszej katedrze wraz z trzema jego żonami, choć na nagrobku wygrawerowane są nazwiska tylko dwóch z nich - Katarzyny Saskiej i Małgorzaty Leijonhufvud.