Karol IX
Karol IX - nieznany autor - fot. wikipedia
| Urodzony | 4 października 1550 |
| Zmarł | 30 października 1611 |
| Regent Szwecji | 24 lipca 1599 - 22 marca 1604 |
| Król Szwecji | 22 marca 1604 - 30 października 1611 |
| Koronacja | 15 marca 1607 |
| Następca | Gustaw II Adolf |
Karol urodził się 4 października 1550 roku jako najmłodszy dziecko Gustawa i Małgorzaty Leijonhufvud. Po śmierci ojca w 1560 roku przejął we władania nadane mu księstwo obejmujące obszar Södermanlandu, Närke, Värmland oraz część powiatu Vadsbo w Västergötlandzie i kilka parafii w Västmanlandzie. Wraz z bratem Janem, który otrzymał Finlandię, mieli pozostać w stosunku wasalnym do najstarszego brata Eryka, który objął władzę w Szwecji. Ten jednak chciał dość szybko ograniczyć prawa braci i 15 kwietnia 1561 roku na zwołanym do Arboga Riksdagu postanowiono, że Jan i Karol nie będą mogli podejmować żadnych decyzji bez porozumienia z Erykiem. Postępująca choroba i liczne mordy spowodowane obawami króla o knowanie przeciwko niemu doprowadziły do wybuchu buntu w lipcu 1568 roku, na czele którego stanęli książęta Jan i Karol. Do braci stopniowo zaczęła przyłączać się szlachta. Udało się zdobyć zamek w Vadstenie. Stąd Karol wyruszył i zdobył zamek w Stegeborgu, a następnie zajął Norrköping. Swoje doświadczenie wojskowe zdobywał już w trakcie I wojny północnej z lat 1563-1570, gdy miał 15 lat. Dowodził także jednostką artylerii w 1565 roku podczas zdobycia Varbergu.
Eryk nie składał broni, udało mu się pokonać braci w bitwie pod Botkyrka, mimo to, król zaczął tracić kontrolę nad wydarzeniami, a powstańcy zbliżyli się do Sztokholmu, do którego dotarli 17 września. Eryk abdykował i został osadzony w więzieniu, gdzie zmarł w 1577 roku. Władzę przejął książę Jan.
W trakcie panowania Jana, między nim a bratem Karolem dochodziło do wielu konfliktów. Przede wszystkim Karol dążył do książęcej niezależności. Również na tle religijnym doszło do sporu, kiedy Karol odmówił przyjęcia liturgii wprowadzonej przez Jana zbliżonej do liturgii katolickiej, wspierając przy tym przeciwników polityki kościelnej króla. W końcu na Riksdagu zwołanym w 1582 roku do Sztokholmu postanowiono ograniczyć prawa księcia i wzmocnić władzę królewską. Ustaw tych Karol nie uznał. Odmówili również zaproszenia na ślub swojego brata z Gunillą Bielke. Gdy wydawało się, że dojdzie do wojny pomiędzy Janem a Karolem, doszło do rozmów i porozumienia podpisanego w Vadstenie w 1587 roku. Książę ustąpił ze wszystkich spornych kwestii z wyjątkiem tych dotyczących spraw kościelnych.
W 1590 roku na Riksdagu w Sztokholmie przyjęto zasadę następstwa tronu. Wg niej tron w pierwszej kolejności przypada męskim potomkom Jana, a Karol w razie niepełnoletności któregoś z nich miał zostać regentem.
Po śmierci króla Jana, nowym władcą został jego syn Zygmunt, w 1587 roku wybrany na króla Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był on wychowany w wierze katolickiej, przez co stanowił zagrożenie dla szwedzkich luteran. Były obawy, że Zygmunt będzie chciał przywrócić w Szwecji katolicyzm. W marcu 1593 roku w Uppsali doszło do zjazdu luterańskiego, na którym zmuszono Zygmunta do uznania praw luteran. Po ich zatwierdzeniu, w lutym 1594 roku został koronowany na króla Szwecji. Latem Zygmunt miał powrócić do Polski. Rada królestwa i Karol wysunęli propozycję, aby rządy przekazać w ich ręce. Karol ze swej strony domagał się jednak władzy regenta. Rada z kolei uważała, że rządy powinny być wspólne zarówno rady jak i księcia. Zygmunt nie chciał powierzać całej władzy ani w ręce rady, ani swego wuja. Wyznaczył dla poszczególnych prowincji sześciu lojalnych wobec siebie namiestników, którzy odpowiadać mieli bezpośrednio przed nim. Ich kompetencje nie zostały ściśle określone. Rada i Karol takiej sytuacji nie zaakceptowali i we wrześniu 1594 zawarli między sobą porozumienie, wg którego Karol podczas nieobecności króla miał stanąć na czele Rady jako regent. Zażądał od Zygmunta zgody na takie rozwiązanie i zagroził , że w przypadku odmowy zwoła Riksadg. Król odrzucił żądania i zabronił zwoływania stanów. Mimo to Karol nadal sprawował rządy w kraju jako regent, odsuwając namiestników Zygmunta. W 1595 roku bezprawnie zwołał Riksdag do Söderköping. Postanowiono, że Karol nadal będzie sprawował urząd regenta podczas nieobecności króla Zygmunta. Poza tym zakazano przeprowadzać msze w obrządku katolickim, zaś wszyscy katolicy mieli opuścić kraj. W roku następnym w piśmie skierowanym do Riksdagu Zygmunt oświadczył, że nie zgadza się z powyższymi postanowieniami, które według niego zostały podjęte bezprawnie.
Eryk nie składał broni, udało mu się pokonać braci w bitwie pod Botkyrka, mimo to, król zaczął tracić kontrolę nad wydarzeniami, a powstańcy zbliżyli się do Sztokholmu, do którego dotarli 17 września. Eryk abdykował i został osadzony w więzieniu, gdzie zmarł w 1577 roku. Władzę przejął książę Jan.
W trakcie panowania Jana, między nim a bratem Karolem dochodziło do wielu konfliktów. Przede wszystkim Karol dążył do książęcej niezależności. Również na tle religijnym doszło do sporu, kiedy Karol odmówił przyjęcia liturgii wprowadzonej przez Jana zbliżonej do liturgii katolickiej, wspierając przy tym przeciwników polityki kościelnej króla. W końcu na Riksdagu zwołanym w 1582 roku do Sztokholmu postanowiono ograniczyć prawa księcia i wzmocnić władzę królewską. Ustaw tych Karol nie uznał. Odmówili również zaproszenia na ślub swojego brata z Gunillą Bielke. Gdy wydawało się, że dojdzie do wojny pomiędzy Janem a Karolem, doszło do rozmów i porozumienia podpisanego w Vadstenie w 1587 roku. Książę ustąpił ze wszystkich spornych kwestii z wyjątkiem tych dotyczących spraw kościelnych.
W 1590 roku na Riksdagu w Sztokholmie przyjęto zasadę następstwa tronu. Wg niej tron w pierwszej kolejności przypada męskim potomkom Jana, a Karol w razie niepełnoletności któregoś z nich miał zostać regentem.
Po śmierci króla Jana, nowym władcą został jego syn Zygmunt, w 1587 roku wybrany na króla Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był on wychowany w wierze katolickiej, przez co stanowił zagrożenie dla szwedzkich luteran. Były obawy, że Zygmunt będzie chciał przywrócić w Szwecji katolicyzm. W marcu 1593 roku w Uppsali doszło do zjazdu luterańskiego, na którym zmuszono Zygmunta do uznania praw luteran. Po ich zatwierdzeniu, w lutym 1594 roku został koronowany na króla Szwecji. Latem Zygmunt miał powrócić do Polski. Rada królestwa i Karol wysunęli propozycję, aby rządy przekazać w ich ręce. Karol ze swej strony domagał się jednak władzy regenta. Rada z kolei uważała, że rządy powinny być wspólne zarówno rady jak i księcia. Zygmunt nie chciał powierzać całej władzy ani w ręce rady, ani swego wuja. Wyznaczył dla poszczególnych prowincji sześciu lojalnych wobec siebie namiestników, którzy odpowiadać mieli bezpośrednio przed nim. Ich kompetencje nie zostały ściśle określone. Rada i Karol takiej sytuacji nie zaakceptowali i we wrześniu 1594 zawarli między sobą porozumienie, wg którego Karol podczas nieobecności króla miał stanąć na czele Rady jako regent. Zażądał od Zygmunta zgody na takie rozwiązanie i zagroził , że w przypadku odmowy zwoła Riksadg. Król odrzucił żądania i zabronił zwoływania stanów. Mimo to Karol nadal sprawował rządy w kraju jako regent, odsuwając namiestników Zygmunta. W 1595 roku bezprawnie zwołał Riksdag do Söderköping. Postanowiono, że Karol nadal będzie sprawował urząd regenta podczas nieobecności króla Zygmunta. Poza tym zakazano przeprowadzać msze w obrządku katolickim, zaś wszyscy katolicy mieli opuścić kraj. W roku następnym w piśmie skierowanym do Riksdagu Zygmunt oświadczył, że nie zgadza się z powyższymi postanowieniami, które według niego zostały podjęte bezprawnie.
Książę Karol w 1596 roku - fot. wikipedia
Dotąd Rada współdziałała z Karolem, który postanowił zaatakować zbrojnie wiernego Zygmuntowi namiestnika Finlandii, Klasa Fleminga. Namiestnik zajęty był tłumieniem powstania chłopskiego w zachodniej Finlandii, tzw. wojna drągów. Walki wybuchły w listopadzie 1596 i trwały do lutego 1597. W tej sytuacji Rada odmówiła współdziałania z Karolem, a ten jesienią 1596 zwrócił do stanów, które zebrały się na początku 1597 w Arboga. Zebrani, mimo zakazu króla i opuszczenia przez członków Rady księcia Karola, potwierdzili jeszcze raz jego regencję i udzielili mu pełnego poparcia. W Riksdagu tym uczestniczył tylko jeden członek rady, kuzyn księcia Karola, Axel Stensson Leijonhufvud. Pozostali członkowie rady nie chcieli otwarcie zrywać z Zygmuntem. Rozwiązania takiego nie poparło też duchowieństwo i stan mieszczański. Karol mógł się oprzeć na stanie chłopskim.
Następnie Karol zorganizował kilka operacji militarnych dla odzyskania kontrolowanych przez wiernych Zygmuntowi ludzi terenów. W 1597 siły księcia przejęły m.in. Älvsborg i Kalmar. W kwietniu 1597 na zamku w Åbo umarł wierny Zygmuntowi Klas Fleming i wojska Karola przejęły kontrolę nad Finlandią. Otwarta wojna doprowadziła do ostatecznego zerwania pomiędzy Karolem a członkami Rady. Większość z nich udała się do Polski, aby wezwać Zygmunta do powrotu do Szwecji. W 1598 polski sejm pozwolił Zygmuntowi na interwencję w jego ojczyźnie. Król wystawił około 5000 żołnierzy, głównie niemieckich i węgierskich najemników oraz stosunkowo nielicznych Polaków. Na czele tych sił zamierzał wyjaśnić sytuację za Bałtykiem. Nie chciał zabierać z Polski zbyt dużych sił, gdyż liczył na wsparcie ze strony swych szwedzkich poddanych. Nie chciał też, aby zbyt dużo liczba polskich żołnierzy w jego oddziałach kłuła w oczy Szwedów. Latem 1598 król przeprawił się przez Bałtyk, opanowując zamki Kalmar i Kronoberg. Do jego sił przyłączyły się dwa regimenty szwedzkiej kawalerii: Västgöta i Småland. Niedaleko Sztokholmu wylądował oddział pod dowództwem Samuela Łaskiego, który bez walki zajął stolicę.
Zygmunt ze swą armią ruszył w kierunku Stegeborga, gdzie mieszkała jego siostra Anna. W tym czasie jego stryj, książę Karol zebrał swe siły w Östergötland i na ich czele skierował się także w stronę Stegeborgu. Obie armie spotkały się 8 września 1598 pod tą miejscowością. Siły Karola zostały łatwo pokonane, ale król powstrzymał dalszy atak, gdyż jego celem było odzyskanie władzy nad krajem, a nie masakra swych poddanych. Rozpoczęto negocjacje z udziałem mediatorów z Meklemburgii i Brandenburgii. Szybko je przerwano, gdyż Karol zdecydował się na definitywne przejęcie władzy nad Szwecją i zaczął stawiać warunki nie do przyjęcia. W tym czasie flota księcia stanęła u wybrzeży Östergötlandu, zagrażając Zygmuntowi odcięciem od Bałtyku. Król zmuszony był wycofać się do Linköpinga, zaś Karol szybko zajął Stegeborg. 25 września 1598 armie obu krewnych spotkały się przy moście na potoku Stånga niedaleko Linköpingu. Bitwa pod Stångebro zakończyła się zwycięstwem Karola. Zygmunt został zmuszony do wydania swych stronników zasiadających w szwedzkiej Radzie oraz odesłania z powrotem do Polski swych wojsk. Sam miał pozostać w Szwecji i czekać na zebranie się Riksdagu, który miał osądzić jego postępowanie. Zygmunt zdecydował się powrócić do Polski.
Pomnik króla Karola w Karlstad - Christian Eriksson - fot. wikipedia
Po odjeździe Zygmunta Karol przejął władzę i postanowił rozprawić się z jego zwolennikami. Rozpoczęły sie krwawe porachunki w Finlandii i Kalmarze. Jednak najgłośniejsza sprawa miała miejsce w Wielki Czwartek 20 marca 1600 roku na rynku w Linköpingu. Doszło do tzw. ,,krwawej łaźni'', podczas której stracono za zdradę państwa poprzez ścięcie 5 stronników Zygmunta, 4 członków Rady Królestwa i jednego dowódcy wojskowego wiernego królowi Zygmuntowi.
Wcześniej, bo w 1599 roku Riksdag w Jönköpingu wezwał Zygmunta do powrotu do Szwecji i przyjęcia luteranizmu lub przysłania swojego syna Władysława, który miał być wychowany przez Karola w wierze luterańskiej. Zygmunt nie zamierzał spełniać tych warunków, przez co utracił koronę szwedzką. Rok później Riksdag w Jönköpingu ogłosił Karola królem, a Wazowie z linii Jana III zostali wykluczeni z dziedziczenia. Karol unikał tytułu i nadal rządził krajem jako regent do 1603 roku. W 1604 zgodził się zostać królem, ale jego koronacja odbyła się dopiero 15 marca 1607 roku.
Zrekonstruował Radę Królestwa oraz powołał radę nadworną zarządzaną przez kanclerza. W 1608 i 1609 roku wprowadził modyfikacje do obowiązującego od 1442 roku prawa krajowego wprowadzonego przez króla Krzysztofa Bawarskiego. Opierając się na prawię mojżeszowym, karę śmierci miano wymierzać za przeklinanie, nieposłuszeństwo rodzicom i niewierność małżeńską. W praktyce jednak surowość tego prawa została w Szwecji znacznie złagodzona. Prawo mojżeszowe obowiązywało odtąd na równi z prawami krajowymi. Do XX w. sądy w Szwecji wydawały wyroki według „prawa Boga i praw Szwecji''.
Na gruncie administracji i gospodarki państwa Karol przeprowadził pewną liczbę koniecznych reform. Uporządkował on system miar i wag. Na wyspie Hisingen, niedaleko ujścia rzeki Göta älv, założył przy pomocy Holendrów nowe miasto, Göteborg. W Bergslagen powstały nowe kopalnie państwowe. W tym czasie też w Szwecji zaczęli się osiedlać Walonowie.
Pierścień Karola - fot. wikipedia
W 1607 Karol IX założył w Skultuna, w Västmanland, manufakturę produkującą mosiądz. Szwecja w czasach Gustawa I Wazy i Eryka XIV mocno zadłużyła się wobec Hanzy. Poprzez przetop miedzi i produkcję mosiądzu w Szwecji, import tego metalu zmniejszył się, dochody z eksportu wzrosły i w ten sposób stan finansów państwa Karola IX uległ poprawie. Zakłady w Skultuna działają nadal.
Po detronizacji Zygmunta, ten w 1600 roku przyłączył do Rzeczpospolitej Estonię, którą obiecał możnowładcom polskim w pacta conventa. Rozpoczęła się wojna. Karol w sierpniu 1600 wylądował na czele swej armii w Rewlu. Początkowo odnosił sukcesy, korzystając z nieprzygotowania wojsk polsko-litewskich do wojny. Sejm Rzeczpospolitej odmówił na początku środków na wojnę ze Szwecją, którą uważano za prywatną sprawę Zygmunta. Mógł on jedynie polegać na oddziałach zaciężnych. Sukcesy szwedzkie spowodowały jednak, że w styczniu 1601 sejm zdecydował się wesprzeć króla. W roku 1601 strona szwedzka nie odniosła już większych sukcesów i głównodowodzący armii szwedzkiej w Inflantach, Johann von Nassau-Siegen, zrzekł się dowództwa w 1602.
Pomnik króla Karola w Göteborgu (1904) - John Börjesson - fot. wikipedia
Po Riksdagu w Norrköping w 1604 Karol zaczął prace nad wystawieniem nowej armii i przeprowadził pobór. W sierpniu 1605 odpłynął on ze Sztokholmu na czele 40 statków ku ujściu rzeki Dźwiny. Tam zdobył Dyjament i rozpoczął oblężenie Rygi. 17 września 1605 jego armia została zniszczona w bitwie pod Kircholmem. Szwedzi stracili ponad 5000 ludzi. Sam Karol został uratowany od niewoli przez inflanckiego szlachcica, Henrika Wrede, który dał mu własnego konia po tym, jak Karol stracił swojego. Z resztkami swej armii udało mu się dotrzeć do Rewla, skąd powrócił do Sztokholmu.
Riksdag zebrany w marcu 1608 zatwierdził Karolowi nowe środki na prowadzenie wojny. Nowe siły zostały wysłane na drugą stronę Bałtyku, ale spodziewane sukcesy nie nadeszły. W 1610 Szwecja uwikłała się w wojnę w Rosji (interwencja wojsk Jakoba de La Gardiego oraz wojna szwedzko-rosyjska 1610-1617). W 1611 od najazdu Danii na Szwecję rozpoczęła się wojna kalmarska. W tym samym roku został zawarty rozejm polsko-szwedzki, który obowiązywał do 1616.
Grób Karola w katedrze w Strängnäs